Y án 1
Nam 13 tuổi, khám vì phát sốt 22 ngày nay, nhiệt độ 38,9 độ, sợ lạnh, vô hãn, họng đau, đau tăng khi nuốt, lưỡi đỏ, rêu trắng mỏng, mạch Phù Sác.
Kiểm tra: hầu họng sung huyết, VA không sưng.
Biện là thái dương thương hàn, lý có uất nhiệt, cho dùng tân ôn giải biểu, kiêm thanh lý nhiệt.
Phương dùng Đại thanh long thang gia vị: Ma hoàng 20g, Quế chi 10g, Hạnh nhân 10g, Cam thảo 6g, Sinh Thạch cao 60g, Cát cánh 10g, Bản lam căn 30g, Hoàng cầm 10g, Sinh khương 15g, Đại táo 4 quả, dùng 2 tễ.
Sáng hôm sau bệnh nhân gọi điện báo mới uống nửa tễ đã hết sốt, sau khi uống hết 1 tễ thì họng cũng hết đau. Đã có thể đi học, đồng thời dặn bệnh nhân ngừng thuốc.
Luận: thương hàn, phát nhiệt, vô hãn, là Thái dương thương hàn, hàn tà thúc biểu; họng đau, lưỡi đỏ là biểu hiện của nội nhiệt, do nhiệt nhiều nên gia thêm Thạch cao, lại gia thêm Cát cánh, Bản lam căn, Hoàng cầm, thanh nhiệt lợi yết giải độc.
<Thương hàn luận> nói phương này dùng Thạch cao như quả trứng gà, Ma hoàng 6 lạng, là biểu hàn nặng hơn lý nhiệt. Y án này thì biểu lý đều nặng, cho nên điều chỉnh lại, cùng lúc tiến hành giải biểu và thanh lý nhiệt.
Y án 2
Nam 3 tuổi. Khám ngày 30/10/2017 vì phát sốt 1 ngày, nhiệt độ 39 độ, ố hàn, vô hãn, khái thấu, không có đờm, ăn uống kém, nhị tiện bình thường, lưỡi đỏ rêu ít, mạch Phù mà Sác.
Biện là phong hàn thúc biểu, kiêm có uất nhiệt
Dùng Đại thanh long thang gia giảm: Ma hoàng 10g, Quế chi 5g, Hạnh nhân 5g, Thạch cao 15g, Chích thảo 3g, La bặc tử 5g, Sinh khương 10g, Đại táo 3 quả, dùng 2 tễ.
Khám lần 2 ngày 3/11/2017 sau khi uống thuốc thì hết sốt, còn hơi ho, đàm không nhiều, tắc mũi, chảy nước mũi trong, lưỡi đỏ ít rêu, dùng Nhị trần thang gia Hạnh nhân, Cát cánh, Tiền hồ, Hoàng cầm. Dùng 3 tễ mà khỏi
Luận: y án này là 1 trẻ nhỏ, sốt cao, ố hàn, vô hãn là hàn tà thúc biểu, lưỡi đỏ là hiện tượng lý nhiệt, biểu hàn nặng mà lý nhiệt nhẹ, dùng nguyên phương Đại thanh long thang, tân ôn giải biểu, kiêm thanh uất nhiệt. Sau khi hạ sốt còn hơi ho, dùng Nhị trần thang gia vị, thanh nhiệt hoá đàm tuyên phế mà khỏi.
Y án 3
Nữ 53 tuổi, khám ngày 5/4/2018 vì phát sốt 1 ngày, nhiệt độ 38,7 độ, ố hàn, vô hãn, toàn thân đông thống, họng khô, lưỡi nhợt rêu trắng, mạch Phù mà Nhược.
Dùng Đại thanh long thang: Ma hoàng 20g, Quế chi 10g, Hạnh nhân 10g, Cam thảo 6g, Thạch cao 30g, Sinh khương 15g, Đại táo 4 quả, dùng 1 tễ.
Khám lần 2 ngày 6/4/2018 sau khi dùng thuốc thì hết sốt, toàn thân còn hơi đau nhức, tinh thần mệt mỏi. Cho dùng Nhân sâm bại độc tán: Nhân sâm 10g, Vân linh 10g, Xuyên khung 10g, Khương hoạt 6g, Độc hoạt 6g, Chỉ xác 10g, Cát cánh 10g, Chích cam thảo 10g, Sài hồ 10g, Sinh khương 15g, Đại táo 4 quả, dùng 2 tễ.
Khám lần 3 ngày 10/5/2018 sau đợt cảm mạo này, hiện tại ra mồ hôi không cầm, toàn thân sợ lạnh, lưỡi nhợt rêu trắng, mạch Trầm Nhược. Cho dùng Quế chi gia Phụ tử thang: Quế chi 10g, Bạch thược 10g, Chích thảo 6g, Chế phụ 10g, Sinh khương 15g, Đại táo 4 quả, Hoàng kỳ 30g, dùng 5 tễ. Sau khi dùng thuốc mồ hôi dần hết, sợ lạnh cũng giảm, bệnh dần khỏi.
Luận: đây là bệnh án của 1 phụ nữ trung niên, thể chất hơi nhược, tuy có ố hàn, phát nhiệt, vô hãn, toàn thân đau nhức, tương tự chứng của Ma hoàng thang, nhưng mạch Phù mà Nhược, phù hợp với Quế chi thang hơn.
Nhưng khi đó có một ý nghĩ sai lầm, cho là lực phát hãn của Quế chi thang là nhẹ, có thể không đạt đến hiệu quả ra mồ hôi để hạ sốt. Nên chọn dùng Đại thanh long thang, khi đó cho là phương này bội dùng Ma hoàng, tăng cường phát hãn; có Thạch cao, có thể giảm tính tân táo của Ma Quế; Sinh khương Đại táo phù chính.
Sau khi dùng thuốc tuy có ra mồ hôi, sốt gảm, nhưng tinh thần mệt mỏi, cơ nhục toàn thân vẫn đau nhức, cho là biểu tà chưa trừ hết, chính khí đã hư, dùng Nhân sâm bại độc tán phù chính giải biểu; sau khi dùng thuốc chứng cơ nhục đau nhức tuy đã hoãn giải nhưng mồ hôi ra không cầm, lại gia tăng tình trạng sợ lạnh, kéo dài gần tháng. Biểu dương hư mà doanh vệ bất hoà, dùng Quế chi gia Phụ tử thang điều hoà doanh vệ, ôn dương cố biểu, dần dần điều lý mà bệnh được khỏi.
Trọng Cảnh trong <Thương hàn luận> điều 38 nói: “…Đại thanh long thang chủ chi, nhược mạch Vi Nhược, hãn xuất ố phong giả, bất khả phục chi, phục chi tắc quyết nghịch, cân dịch nhục nhuận, thử vi nghịch dã. “Thành phi hư ngôn, ứng đáng lao kí-đó không phải lời nói bừa mà là một lời nhắc nhở”
Y án 4
Nam 25 tuổi, khám ngày 25/12/2019 vì phát sốt 1 ngày, nhiệt độ 39,4 độ, kèm ố hàn, vô hãn, cơ nhục và xương khớp toàn thân đau nhức, họng cảm giác không thoải mái, phiền táo bất định, lưỡi nhợt rêu trắng, mạch Phù Khẩn.
Dùng Đại thanh long thang: Ma hoàng 20g, Quế chi 10g, Hạnh nhân 10g, Sinh Thạch cao 30g, Chích thảo 6g, Sinh khương 15g, Đại táo 4g, Cát cánh 10g, dùng 2 tễ, sắc nước, đốn phục.
Khám lần 2 ngày 26/12/2019, sau khi dùng 2 tễ, đầu và lưng hơi ra mồ hôi, nhiệt độ không giảm, sốt 39 độ, ố hàn, thân thống, họng đau tăng hơn trước, lưỡi nhợt, đầu lưỡi đỏ rêu trắng, mạch Phù Khẩn. Kiểm tra: VA không sưng, hơi đỏ.
Dùng Đại thanh long tiếp tục phát hãn: Ma hoàng 30g, Quế chi 15g, Hạnh nhân 10g, Chích thảo 6g, Sinh Thạch cao 60g, Liên kiều 15g, Bản lam căn 30g, Sinh khương 15g, Đại táo 4 quả, dùng 2 tễ. Sau 1 tễ, đại hãn xuất, các chứng đều giảm, ngừng uống thuốc.
Luận: Khám lần 1 là chứng của Đại thanh long thang chứ không còn nghi ngờ, nhưng uống thuốc chỉ ra chút mồ hôi mà sốt không hạ, là bệnh nặng mà thuốc nhẹ, không thể “sướng hãn-mồ hôi ra thông sướng”. Khám lần 2 biểu tà chưa trừ, lý nhiệt dần mạnh hơn, cho nên tăng liều của phương, lại gia Liên kiều, Bản lam căn thanh nhiệt giải độc lợi yết, mà được “sướng hãn”, biểu lý cùng giải.
Y án 5
Nam 67 tuổi, khám ngày 16/5/2021. Phát sốt 3 ngày, được 1 thầy cho dùng Ma hoàng thang mà sốt không giảm. Chứng hiện tại: sốt 40 độ, có lúc hàn chiến, toàn thân đau nhức, vô hãn, lưỡi đỏ rêu sạch.
Dùng Đại thanh long thang: Ma hoàng 18g, Quế chi 10g, Hạnh nhân 10g, Thạch cao 15g, Cam thảo 6g, Sinh khương 15g, Đại táo 4 quả. Dùng 1 tễ mà hết sốt.
Luận: gốc bệnh mới phát, tuy là chứng kinh điển của Ma hoàng thang. Nhưng thầy trước cho dùng Ma hoàng thang lại không có hiệu quả, căn cứ vào liều của Ma hoàng không đủ (Ma hoàng 9g). Khi khám đã là sốt ngày thứ 3, lưỡi chuyển đỏ, là biểu tà bất giải, lý có uất nhiệt. Tôi dự định cho dùng Đại thanh long thang, liều của Ma hoàng lên đến trên 20g, nhưng sợ Ma hoàng tuấn mãnh, nên dùng 18g, chỉ 1 lần ra mồ hôi mà bệnh khỏi.
Điều này nhắc nhở chúng ta dùng thuốc điều trị bệnh Ngoại cảm, thì liều thuốc phải chính xác, nếu không thì bệnh nặng mà thuốc nhẹ, không thể phát hãn, dẫn đến điều trị thất bại.
Y án 6
Nam 4 tuổi, khám ngày 22/5/2021 vì phát sốt 1 ngày, nhiệt độ 38,6 độ, ố hàn, họng đau, lưỡi đỏ rêu trắng dầy dính, mạch Phù Khẩn. Dùng Đại thanh long thang gia vị: Ma hoàng 10g, Quế chi 6g, Hạnh nhân 6g, Thạch cao 12g, Cam thảo 3g, La bặc tử 5g, Sinh khương 2 phiến, Đại táo 2 quả, dùng 2 tễ. Sau 1 tễ, ra mồ hôi, nhiệt độ giảm còn 37 độ, ngừng uống thuốc.
Khám lần 2 ngày 24/5/2021 kể từ tối hôm qua lại phát sốt, nhiệt độ 38,6 độ, kèm ho, đau họng, đờm không dễ khạc, lưỡi đỏ rêu vàng dính, mạch Sác. Cho dùng Ma Hạnh Thạch Cam thang gia vị: Ma hoàng 6g, Hạnh nhân 6g, Thạch cao 15g, Tang bì 6g, Hoàng cầm 6g, Bối mẫu 6g, Qua lâu 9g, Ngư tinh thảo 15g, La bặc tử 6g, Cam thảo 5g, dùng 3 tễ. Sau 1 tễ thì sốt hạ, sau 3 tễ các chứng đều khỏi.
Luận: khám lần 1 có ố hàn, phát nhiệt, thân thống, họng đau, là biểu hàn lý nhiệt, rêu dày dính là hiệp thực tích, cho nên dùng Đại thanh long thang giải biểu thanh lý, gia La bặc tử tiêu thực hoá tích, sau uống thuốc ra mồ hôi, sốt hạ, tức là biểu hàn được trừ. Khám lần 2 tuy lại phát sốt, nhưng không còn sợ lạnh, có ho, lưỡi đỏ rêu dính, mạch Sác, là đàm nhiệt ửng phế, dùng Ma Hạnh Thạch Cam thang để thanh nhiệt tuyên phế, gia Tang bì, Hoàng cầm, Ngư tinh thảo thanh phế nhiệt, Bối mẫu, Qua lâu hoá đàm chỉ khái, nhiệt khứ đàm thanh, nhiệt thoái khái chỉ.
Y án này tuy là điển hình của chứng chuyển biến từ Đại thanh long thang chuyển sang Ma Hạnh Thạch Cam thang, có ý nghĩa giám biệt.
Y án 7
Nam 13 tuổi, nặng 55 cân, khám ngày 28/11/2019 vì mắc “lưu cảm-dịch cúm”, sốt ngày thứ 3, nhiệt độ cao nhất là 41 độ, tự uống thuốc giải nhiệt trấn thống, tuy có ra mồ hôi nhưng sốt không hạ.
Khi khám: sốt 40 độ, hàn chiến, vô hãn, cơ nhục và xương khớp toàn thân đau nhức, họng đau, lưỡi nhợt rêu trắng, mạch Phù Khẩn. Kiểm tra: VA không sưng, hơi đỏ.
Dùng Đại thanh long thang gia vị: Ma hoàng 20g, Quế chi 10g, Hạnh nhân 10g, Sinh Thạch cao 30g, Chích thảo 6g, Liên kiều 15g, Bản lam căn 20g, Sinh khương 15g, Đại táo 4 quả, dùng 2 tễ. Ngày 1 tễ sắc uống, đốn phục.
Đến 12 giờ trưa uống được 1 tễ, ra mồ hôi, sốt có hạ, còn 38 độ. Dùng thuốc để theo dõi. Đến 18h lại phát sốt, 38,5 độ, uống tiếp tễ thứ 2, sau đó ra mồ hôi sốt hạ.
Khám lần 2 ngày 29/11/2019 hết sốt nhưng còn đau họng, ho, nôn đờm vàng, lưỡi đỏ, rêu trắng dính, mạch Tế Sác. Dùng Ma Hạnh Thạch Cam thang gia vị: Ma hoàng 10g, Hạnh nhân 10g, Thạch cao 50g, Bối mẫu 10g, Qua lâu 15g, Tang bì 10g, Hoàng cầm 10g, Cát cánh 10g, Cam thảo 10g, Bản lam căn 30g, Mã bột 10g, Xạ can 15g, dùng 3 tễ. Đến ngày 1/12 phản hồi lại bệnh đã khỏi, đi học bình thường.
Luận: khám lần 1 là ngoại hàn nội nhiệt, dùng Đại thanh long thang giải biểu thanh lý, gia Liên kiều, Bản lam căn giải biểu lợi yết. Khám lần 2 là biểu hàn đã trừ mà lý nhiệt chưa hết, dùng Ma Hạnh Thạch Cam thang gia Tang bì, Hoàng cầm, Bối mẫu, Qua lâu thanh phế hoá đàm, gia Cát căn, Bản lam căn, Mã bột, Xạ can giải độc lợi yết.
Chứng của Đại thanh long thang có thể chỉ cần ra 1 lần mồ hôi mà bệnh khỏi, không cần phải uống hết thuốc. Y án này sau khi ra mồ hôi, sốt không giảm, có thể liên quan đến việc phát hãn không triệt để, lại phát hãn, ra được mồ hôi mà sốt hạ.
Tác giả: Trương Khấu Khải.
Đăng nhận xét